गुहागर न्यूज : माहिती तंत्रज्ञानाच्या युगात संगणक, लॅपटॉप, टॅब, स्मार्ट मोबाईल, स्मार्ट वॉच या इलेक्ट्रॉनिक वस्तू आपल्या जीवनाचा भाग बनल्या आहेत. त्यापूर्वी टी.व्ही., फ्रिज, आदी गृहोपयोगी अनेक वस्तूपर्यंतच इलेक्ट्रॉनिक उपकरणांचा वापर मर्यादित होता. प्रगत तंत्रज्ञानामुळे आता तर वैयक्तिग वापरासाठी रोबोटसारखी आणखी अनेक उपकरणे आपल्या जीवनात येत आहेत. मात्र त्याचवेळी आपल्या घरात, कार्यालयात यापैकी अनेक इलेक्ट्रॉनिक उपकरणे गरज संपल्याने, नादुरुस्त झाल्याने कचरा म्हणून पडून आहेत. याचे आरोग्यविषयक, पर्यावरणीय घातक परिणाम आहेत पण त्याकडे गांभिर्याने पाहिले जात नाही. इतकेच नव्हेतर आज प्लास्टीक कचऱ्याचा विळखा पडल्यानंतर जाग्या झालेल्या व्यवस्थेकडून अजुनही इ कचऱ्याकडे गांभिर्याने पाहिले जात नाही. सर्व सामान्य जनतेलामध्येही इ कचरा कोणता, त्याचे परिणाम काय, याचा पुनर्वापर कसा होता, त्याचे फायदे काय याबाबत अनभिज्ञता आहे. आजच्या बिग स्टोरीमध्ये याचाच विचार आपण करणार आहोत.
इलेक्ट्रॉनिक कचरा कोणत्या उपकरणांपासून तयार होतो
इलेक्ट्रॉनिक कचरा (E-Waste) विविध प्रकारच्या इलेक्ट्रॉनिक उपकरणांपासून तयार होतो, ज्यामध्ये तांत्रिक उपकरणे व त्यांचे भाग समाविष्ट असतात. खाली याचे काही प्रमुख उदाहरणे दिली आहेत:
1. गृहपयोगी उपकरणे (Home Appliances):
• फ्रिज (Refrigerators)
• वॉशिंग मशीन
• एअर कंडिशनर्स (AC)
• मायक्रोवेव्ह ओव्हन
2. दूरसंचार उपकरणे (Telecommunication Devices):
• जुने मोबाईल फोन
• लँडलाइन फोन
• टॅबलेट व स्मार्टफोन
3. कंप्युटर आणि संबंधित उपकरणे (Computers and Accessories):
• लॅपटॉप्स
• सीपीयू (CPU)
• की-बोर्ड आणि माऊस
• प्रिंटर आणि स्कॅनर
4. मनोरंजन उपकरणे (Entertainment Devices):
• जुने टीव्ही (CRT, LED, LCD)
• म्युझिक सिस्टम्स
• रेडिओ आणि स्पीकर्स
5. औद्योगिक आणि वैद्यकीय उपकरणे (Industrial and Medical Equipment):
• जुनी मेडिकल डायग्नोसिस मशीन
• औद्योगिक मशीनरीच्या इलेक्ट्रॉनिक पार्ट्स
6. इतर उपकरणे:
• बॅटर्या (Batteries, including lithium-ion and lead-acid)
• केबल्स आणि चार्जर्स
• सीडी/डीव्हीडी प्लेअर
इलेक्ट्रॉनिक कचऱ्यातून सुटे करता येणार भाग :
1. वायरिंगमधील तांबे, ॲल्युमिनियम, स्टील, रबर व प्लास्टीक
2. सर्किट बोर्ड मधुन सोने, चांदी, प्रोसेसर, IC चिप्स
3. मेमरी व स्टोरेज यंत्रणेतील हार्ड ड्राईव्ह, एसएसडी, रॅम, मेमरी कार्ड्स
4. डिस्प्ले मधून भाग काच आणि स्क्रीन (LCD, LED, CRT Screens), टच स्क्रीन
5. बॅटरी (लिथियम आयन, कॅडमियम, शिसे-अम्लीय बॅटरी)
6. अन्य : मोटर्स आणि फॅन्स, ट्रान्सफॉर्मर्स, पीव्हीसी प्लास्टिक
विषारी घटक (Toxic Components):
स्विचेस आणि रिले, थर्मोस्टॅट्स, मेकॅनिकल सेन्सर्स यामध्ये वापरलेला पारा
सर्किट बोर्डमध्ये सोल्डरिंग, केबल कोटिंग, कॅथोड रे ट्यूब्स आणि पॉवर सप्लाय युनिट्समध्ये शिसे वापरले जाते.
पुनर्वापर :
इ कचऱ्यामधील विविध सुटे भाग, त्यामधील धातू यांचा पुनर्वापर शक्य असतो. आपल्याकडील एखादे नादुरुस्त उपकरणातील सर्वच सुटे भाग खराब होत नाही. त्यामुळे जे भाग चांगले आहेत ते पुन्हा नव्या उपकरणाच्या सर्किटमध्ये वापरता येतात. उदा. कॉम्प्युटरच्या मदरबोर्डवरील एखादा प्रोसेसर बाद झाला की तो दुरुस्त करणे सामान्य माणसाला सहज शक्य नसते. अशावेळी आपण नवा मदरबोर्ड घेतो. परंतू बिघडलेल्या मदरबोर्ड पुनर्वापरासाठी दिला गेला तर त्यातील उत्तम स्थितीत असलेले आयसी, प्रोसेसर सुटे करुन पुन्हा वापरता येतात. त्याचप्रमाणे मदरबोर्डवरील सर्किटमधील धातू विलग केले जातात. मोबाईल, टीव्ही, कॉम्प्युटर, लॅपटॉप यांसारख्या उपकरणांच्या स्क्रीनमधील विविध भागांचा पुनर्वापर योग्य पद्धतीने प्रक्रिया केल्यास करता येतो. खाली काही महत्त्वाचे भाग व त्यांचा पुनर्वापर कसा करता येतो याची माहिती दिली आहे:
1. ग्लास (काच):
• स्क्रीनच्या बाहेरील भागासाठी वापरलेली काच पुनर्वापरासाठी योग्य असते.
• याचा वापर नव्या स्क्रीन तयार करण्यासाठी किंवा इतर काच उत्पादने तयार करण्यासाठी होतो.
2. एलसीडी/एलईडी पॅनल:
• एलसीडी/एलईडी स्क्रीनमधील विशिष्ट भाग वेगळे करून पुनर्वापर करता येतात.
• काही वेळा ते रिफर्बिश केले जाऊन दुसऱ्या उपकरणात बसवले जातात.
3. बॅकलाईट युनिट:
• स्क्रीनमधील प्रकाश निर्माण करणाऱ्या भागांमध्ये एलईडी किंवा सीएफएल दिवे असतात, जे इतर उपकरणांसाठी वापरले जाऊ शकतात.
4. प्लॅस्टिक फ्रेम:
• स्क्रीनभोवती असणारी प्लॅस्टिक फ्रेम पुनर्वापरासाठी योग्य प्रकारे प्रक्रिया करून वेगवेगळ्या प्लॅस्टिक वस्तू तयार करण्यासाठी वापरली जाते.
5. सर्किट बोर्ड (PCB):
• स्क्रीनशी जोडलेल्या सर्किट बोर्डमधील धातू (सोने, तांबे, चांदी) वेगळे करून पुनर्वापर करता येतात.
• त्यांचा वापर इतर इलेक्ट्रॉनिक उपकरणे तयार करण्यासाठी होतो.
6. इंडियम आणि टिन ऑक्साईड लेप:
• स्क्रीनवर एक विशिष्ट थर असतो, ज्यामध्ये इंडियम-टिन ऑक्साईड (ITO) असतो. हा थर पुन्हा वापरण्यासाठी काढून घेतला जातो.
7. कंडक्टर व वायर्स:
• स्क्रीनमधील कनेक्टिंग वायर्स आणि कंडक्टर तांब्यापासून बनलेले असतात, ज्याचा पुनर्वापर होतो.
8. पोलरायझर फिल्म:
• एलसीडी स्क्रीनमधील पोलरायझर फिल्म वेगळे करून विशिष्ट उद्दिष्टांसाठी पुन्हा वापरली जाऊ शकते.
9. धातूचे भाग:
• स्क्रीनचे फ्रेमिंग किंवा संरचनेत वापरलेले अॅल्युमिनियम किंवा इतर धातू पुनर्वापरासाठी वितळवून इतर गोष्टी तयार करण्यासाठी वापरले जातात.
इलेक्ट्रॉनिक्स कचऱ्यामधील कोणत्या भागांचा पुर्नवापर शक्य नाही
तांत्रिक, रासायनिक किंवा आर्थिक अडचणींमुळे इ कचऱ्यातील काही भागांचा पुनर्वापर करणे शक्य नसते. असे भाग खालीलप्रमाणे
1. मल्टिलेयर सर्किट बोर्ड (Complex PCB):
• अतिशय जटिल आणि अनेक थर असलेल्या सर्किट बोर्डचे पुनर्वापर करणे कठीण असते.
• या बोर्डमधील धातू वेगळे करणे खर्चिक व वेळखाऊ असते.
2. रासायनिक लेप आणि गोंद:
• इलेक्ट्रॉनिक्समध्ये वापरलेले काही विशिष्ट रासायनिक लेप (उदा. Epoxy Coating) आणि गोंद पुनर्वापरासाठी वापरणे कठीण आहे.
• ते हटवण्याची प्रक्रिया महागडी व प्रदूषणकारी ठरते.
3. सील केलेली बॅटरी:
• लिथियम-आयन, निकेल-कॅडमियम किंवा इतर प्रकारच्या सीलबंद बॅटरी पुन्हा वापरण्यासाठी तोडणे आणि प्रक्रिया करणे धोकादायक व खर्चिक असते.
• अशा बॅटर्या योग्य प्रकारे नष्ट करणे आवश्यक असते.
4. प्लास्टिक मिश्रण (Mixed Plastics):
• अनेक उपकरणांत प्लास्टिकचे मिश्रण (उदा. ABS, PVC) असते, ज्याला वेगळे करणे कठीण असते.
• अशा प्लास्टिकचा पुनर्वापर करणे पर्यावरणीयदृष्ट्या सुरक्षित नाही.
5. फ्लेक्सिबल प्रिंटेड सर्किट्स (FPC):
• लवचिक सर्किट बोर्ड्समध्ये धातू आणि प्लास्टिक घटकांचे मिश्रण असते, ज्यामुळे पुनर्वापर करणे कठीण ठरते.
6. फॉस्फर पावडर (CRT TV/Monitor):
• जुन्या CRT स्क्रीनमध्ये असलेली फॉस्फर पावडर अत्यंत विषारी असते आणि तिचा पुनर्वापर होऊ शकत नाही.
7. थर्मोसेट प्लास्टिक:
• काही थर्मोसेट प्लास्टिक उष्णतेमुळे वितळत नाहीत, त्यामुळे त्यांचा पुनर्वापर होणे अशक्य असते.
8. जळलेल्या किंवा खराब झालेल्या चिप्स आणि सेमीकंडक्टर्स:
• एकदा खराब झालेली चिप किंवा सेमीकंडक्टर पुन्हा वापरणे शक्य नसते, कारण त्यांचे तांत्रिक गुणधर्म बदललेले असतात.
9. स्पर्श संवेदनशील स्क्रीन (Capacitive Touch Screens):
• स्पर्श स्क्रीनमध्ये वापरलेली सामग्री, जसे की इंडियम-टिन ऑक्साइड, वेगळे करणे जटिल आणि महाग असते.
10. रेझिन-मिश्रित घटक:
• रेझिनने सीलबंद केलेले कॉम्पोनेन्ट्स (जसे की पॉवर सप्लाय युनिट्स) पुन्हा वापरणे अवघड असते.
11. सूक्ष्म भाग आणि धातूंचे मिश्रण:
• इलेक्ट्रॉनिक उपकरणांमध्ये वापरलेले सूक्ष्म भाग (उदा. SMD Components) आणि धातूंचे मिश्रण वेगळे करणे अशक्य असते.
इलेक्टॉनिक कचऱ्यातील सुटे भाग वेगळे करण्याची प्रक्रिया
ही प्रक्रिया दोन टप्प्यात होते. पहिल्या टप्प्यात जमा केलेल्या इ कचऱ्यांची साफ सफाई करुन वर्गीकरण केले जाते. त्यानंतर त्याच कचऱ्यातील भाग सुटे केले जातात. पुन्हा त्यांचे वर्गीकरण केले जाते. याला प्राथमिक विघटन प्रक्रिया (Primary Dismantling Process) म्हणतात. यामध्ये मुख्यत्वे बॅटरी, स्क्रीन, सर्किट बोर्ड, प्लास्टिक व धातूचे बाह्य आवरण, वायर्स व केबल्स या भागांचा समावेश असतो. ही प्रक्रिया केल्यानंतर वर्गीकरणाच्या प्रकाराप्रमाणे वेगवेगळ्या प्रक्रिया करुन पुनर्वापरासाठीचे भाग वेगळे केले जातात. पुनर्वापर करता येत नाही, नष्ट होत नाहीत अशा विषारी भागांची विल्हेवाट पर्यावरणाला हानी पोचणार नाही अशा पध्दतीने लावली जाते.
दुसरा टप्पा
लोखंड, स्टील हे धातू वेगळे करण्यासाठी चुंबकीय विभाजन पध्दती वापरली जाते. अॅल्युमिनियम, तांबे आणि इतर नॉन-फेरस धातू वेगळे करण्यासाठी इंडक्शन प्रणाली वापरली जाते. सोने, चांदी, प्लॅटिनम, पॅलाडियम हे मौल्यवान धातू सर्किट बोर्ड आणि इतर भागांतून रासायनिक प्रक्रियेद्वारे (acid leaching किंवा pyrolysis) काढले जातात. प्लास्टीकचे दाणे (ग्रॅन्युल्स) तयार करुन ते पुनर्वापरासाठी उपयोगात आणतात. काचा फॉस्फर कोटिंगसारख्या घातक पदार्थांपासून मुक्त करून पुन्हा वापरात आणल्या जातात. बॅटरीमधील लिथियम, निकेल, कॅडमियम, आणि इतर धातू काढले जातात. उर्वरित बॅटरी साहित्य पर्यावरणपूरक पद्धतीने नष्ट केले जाते. काही धातू उष्णत्मकीय प्रक्रिया (Thermal Processing) करुन बाजुला केलेले जातात.
इ कचऱा व्यवस्थापन पर्यावरण, आरोग्य आणि आर्थिक दृष्टिकोनातून महत्त्वाचे आहे.
1. पर्यावरण
इ-कचऱ्यात पारा, कॅडमियम, शिसे, अर्सेनिक यांसारखे घातक पदार्थ असतात. अनेकवेळा नादुरूस्त उपकरणे आपण कचरा म्हणून निर्सगात फेकून देतो. त्यामुळे हे घातक पदार्थ माती, पाणी, आणि हवेत पसरुन प्रदूषण करतात. इ-कचऱ्यात असलेले सोनं, चांदी, पितळ, प्लॅटिनम यांसारखे मौल्यवान धातू पुनर्वापराद्वारे वाचवता येतात, ज्यामुळे नैसर्गिक संसाधनांची बचत होते.
2. आरोग्य
इ-कचऱ्यातील विषारी पदार्थ जमिनीत मिसळले, तर त्याचा परिणाम पाण्याच्या स्रोतांवर होतो, ज्यामुळे कर्करोग, न्यूरोलॉजिकल विकार आणि इतर गंभीर आजार होऊ शकतात. इ कचऱ्यातील बॅटऱ्या उपकरण नादुरूस्त झाल्यावर त्याच उपकरणात राहील्या नंतर कमी प्रमाणात वीज निर्मिती करत असतात. अशा वस्तूंचा कधीही स्फोट होवून इजा होवू शकते. अशी उपकरणे घराबाहेर ठेवली असतील तर पावसाळ्यात होणाऱ्या वीजांच्या कडकडाटात वीज खेचून घेऊ शकतात त्यातून अपघात संभवतो. काही उपकरणांमधून किरणांचा उत्सर्ग होतो. तोही लहान मुलांसाठी धोकादायक असू शकतो. म्हणून नादुरुस्त झालेली इलेक्ट्रॉनिक उपकरणे घरात ठेवणे धोक्याचे असते.
3. आर्थिक
इ-कचऱ्यातील अनेक घटकांचा, सुट्या भागांचा आपण पुनर्वापर करु शकतो. पुनर्वापर उद्योगामुळे रोजगाराच्या उद्योगाच्या नव्या संधी उपलब्ध होतात. इ-कचऱ्यातून मौल्यवान धातू काढून त्याचा उपयोग इतर उपकरणांमध्ये करता येतो, ज्यामुळे नवीन धातू खनिजांच्या उत्खननावर खर्च कमी होतो. इ-कचऱ्याचा पुनर्वापर आणि पुनर्निर्मितीमुळे औद्योगिक उत्पादनात कमी उर्जा लागते, ज्यामुळे कार्बन उत्सर्जन कमी होते. स्वाभाविकपणे कार्बन फूटप्रिंट कमी करण्यासाठी त्याचा उपयोग होतो.
ई-कचरा व्यवस्थापनाचा व्यवसायाची नवी संधी
आपण इ कचरा व्यवस्थापनामध्ये दोन वेगवेगळ्या व्यवसायांचा विचार करु शकतो. इ कचरा संकलन आणि प्राथमिक टप्प्यातील वर्गीकरण करुन हा कचरा पुन्हा पुनर्वापरासाठी देणे हा तुलनेत सोपा आणि पैसा मिळवून देणारा व्यवसाय आहे. हा व्यवसाय सुरु करण्यापूर्वी शासनाच्या आवश्यक परवानग्याबरोबरच आपल्याला पुनर्वापर करणाऱ्या संस्थांची माहिती मिळवून त्यांच्याकडून वर्गीकृत कचरा घेण्यासाठी आवश्यक बाबींची पूर्तता करावी लागेल. दुसऱ्या टप्प्यातील व्यवसाय म्हणजे पुनर्वापरासाठी आवश्यक सर्व प्रक्रिया पूर्ण करणारा उद्योग स्थापित करणे. यासाठी मोठ्या भांडवलाबरोबर, यंत्र तंत्र मंत्र माहिती असणे आवश्यक आहे.
इ कचरा व्यवस्थापनासाठी आवश्यक शिक्षण आणि कौशल्ये
• इलेक्ट्रॉनिक्स आणि कम्युनिकेशन इंजिनिअरिंग किंवा इलेक्ट्रिकल इंजिनिअरिंगमध्ये पदवी (Degree/Diploma) असल्यास चांगले.
• सर्किट बोर्ड, घटक वेगळे करणे, आणि पुनर्प्राप्ती प्रक्रियेचे तंत्रज्ञान शिकणे महत्त्वाचे आहे.
2. पर्यावरणीय अभ्यास:
• पर्यावरण विज्ञान (Environmental Science) किंवा कचरा व्यवस्थापन अभ्यासक्रम पूर्ण केल्यास व्यवसाय प्रभावीपणे चालवता येतो.
3. व्यवस्थापन कौशल्ये:
• एमबीए इन वेस्ट मॅनेजमेंट किंवा सस्टेनेबल मॅनेजमेंटमुळे व्यवसाय चालवण्यातील कौशल्य वाढते.
4. व्यावसायिक कोर्सेस:
• ई-कचरा व्यवस्थापनाशी संबंधित शॉर्ट टर्म कोर्सेस किंवा सर्टिफिकेशन कोर्सेस उपलब्ध आहेत.
• राष्ट्रीय उत्पादकता परिषद (NPC) किंवा राष्ट्रीय हरित प्राधिकरण (NGT) आयोजित केलेले कोर्सेस उपयुक्त असतात.
शासनाकडून आवश्यक परवानग्या :
ई-कचरा व्यवस्थापन व्यवसायासाठी शासनाने ठरवलेल्या नियमांचे पालन करणे अत्यावश्यक आहे. खाली परवानग्यांची यादी दिली आहे:
1. PCB (Pollution Control Board) परवानगी:
• केंद्र किंवा राज्य प्रदूषण नियंत्रण मंडळाकडून परवानगी घ्यावी लागते.
• ई-कचरा हाताळणी व व्यवस्थापन नियम, 2016 (E-Waste Management Rules, 2016) अंतर्गत नोंदणी आवश्यक आहे.
2. EPR (Extended Producer Responsibility):
• व्यवसायासाठी EPR प्रमाणपत्र घ्यावे लागते.
• उत्पादक, आयातदार किंवा पुनर्वापरकर्ता म्हणून नोंदणी अनिवार्य आहे.
3. MSME नोंदणी:
• तुमचा व्यवसाय सूक्ष्म, लघु, आणि मध्यम उद्योग (MSME) अंतर्गत येत असल्यास नोंदणी करून लाभ घेता येतो.
4. विषारी पदार्थ हाताळणी परवाना:
• संभाव्य धोकादायक घटक हाताळण्यासाठी संबंधित परवाना आवश्यक आहे.
5. स्थानिक परवानग्या:
• संबंधित स्थानिक प्रशासन किंवा महापालिकेकडून व्यवसाय परवाना घ्या.
महाराष्ट्रातील ई कचरा संकलन करणाऱ्या कंपन्या
पूर्णम इकोव्हिजन फाउंडेशन (Poornam Ecovision Foundation), पुणे
महालक्ष्मी रिसायकलर्स (Mahalaxmi Recyclers), पुणे,
इलेक्ट्रोफाईन रीसायकलिंग प्रा. लि. (Electrofine Recycling Pvt. Ltd.),डोंबिवली