लंडन येथील इंडिया हाउसची वास्तू आता महाराष्ट्राच्या ताब्यात

गुहागर, ता. 24 : स्वातंत्र्यवीर विनायक दामोदर सावरकर यांच्यासह काही स्वातंत्र्यसैनिकांच्या वास्तव्याने पुनीत झालेले लंडनमधील’ इंडिया हाऊस’ महाराष्ट्र शासन खरेदी करून आपल्या ताब्यात घेत आहे. इंडिया हाऊसचे स्मारक म्हणून जतन करण्यात येईल, असे सांस्कृतिक कार्य मंत्री आशिष शेलार यांनी नागपूरच्या रघूजीराजे भोसले यांची ऐतिहासिक तलवार आणण्यासाठी लंडन दौऱ्यावर असताना इंडिया हाऊसला दिलेल्या भेटीच्या वेळी सांगितले. India House building now in Maharashtra’s possession

महाराष्ट्राच्या महायुती सरकारने यापूर्वी लंडनमधील डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे निवासस्थान विकत घेतले होते. सध्या तिथे आता एक संग्रहालय आहे. सध्या ‘इंडिया हाऊस’बाबत सध्या केवळ अधिग्रहणाची प्रक्रिया सुरू आहे. या इमारतीच्या अधिग्रहणासाठी (acquisition) कायदेशीर, आर्थिक आणि प्रशासकीय बाबींचा अभ्यास करण्यासाठी एक बहुविभागीय समिती नेमण्यात आली आहे. India House building now in Maharashtra’s possession

महाराष्ट्राचे महायुती सरकार लंडनमधील ‘इंडिया हाऊस’ ताब्यात घेऊन नंतर त्याचे स्मारकात रूपांतर करण्याच्या योजनेवर काम करत आहे. उत्तर लंडनमधील क्रॉमवेल ॲव्हेन्यू येथे स्थित हे “इंडिया हाऊस” आहे. ब्रिटनमधील भारतीय उच्चायुक्तांच्या कार्यालयाला देखील “इंडिया हाऊस” म्हणतात. ते लंडनमध्ये Aldwych, London WC2B 4NA येथे स्थित आहे. दोन्ही इंडिया हाऊसेस वेगवेगळी असून महायुती सरकार उत्तर लंडनमधील ६५, क्रॉमवेल ॲव्हेन्यू, हाय गेट हे ‘इंडिया हाऊस’ अधिग्रहित करणार आहे. India House building now in Maharashtra’s possession

१९०५ मध्ये भारतातील काही संस्थानिकांचे “दिवाण” राहिलेले श्यामजी कृष्ण वर्मा यांनी अनेक भारतीय विद्यार्थ्यांना राहण्याची सोय करताना वंशभेदी वृत्तीचा सामना करावा लागत असल्याने हायगेट येथील ६५, क्रॉमवेल अव्हेन्यू हे घर आर्थिक संकटात असलेल्या एका धनाढ्य ब्रिटिशाकडून खरेदी केले व तेथे भारतीय विद्यार्थ्यांसाठी वसतिगृह म्हणून “इंडिया हाऊस”ची स्थापना केली. सुमारे २५ विद्यार्थ्यांसाठी असलेल्या या निवासस्थानाचे औपचारिक उद्घाटन १ जुलै १९०५ रोजी सोशल डेमोक्रॅटिक फेडरेशनचे हेन्री हायंडमन यांनी दादाभाई नौरोजी, लाला लजपत राय, मॅडम कामा, श्री. स्विनी (लंडन पॉझिटिव्हिस्ट सोसायटीचे), श्री. हॅरी क्वेल्च (सोशल डेमोक्रॅटिक फेडरेशनच्या जस्टिसचे संपादक) आणि आयरिश रिपब्लिकन आणि मताधिकार सदस्य चार्लोट डेस्पार्ड यांच्या उपस्थितीत केले. India House building now in Maharashtra’s possession

तत्पूर्वी १८ फेब्रुवारी १९०५ रोजी याच वास्तुत श्यामजी कृष्ण वर्मा यांनी “इंडियन होमरूल सोसायटी”ची स्थापना केली होती. वरकरणी विद्यार्थ्यांचे निवासस्थान असलेल्या हे इंडिया हाऊस पुढच्या काळात स्वातंत्र्यासाठी तळमळणाऱ्या भारतीय विद्यार्थ्यांच्या प्रेरणेचे केंद्र बनले… श्यामजी कृष्ण वर्मा यांचा उद्देशही तोच होता की इंडिया हाऊस हे भारतीय स्वातंत्र्याचे आंतरराष्ट्रीय केंद्र बनावे. स्वातंत्र्यवीर विनायक दामोदर सावरकर, भिकाजी कामा, व्ही.एन. चॅटर्जी, लाला हरदयाळ, व्ही.व्ही.एस. अय्यर, एम.पी.टी. आचार्य आणि ‘सेनापती’ बापट यांच्यासह मातृभूमीच्या स्वातंत्र्यासाठी तळमळणारे अनेक प्रमुख भारतीय क्रांतिकारक आणि राष्ट्रीय विचारांच्या तरुणांच्या मांदियाळीने ही वास्तू पुनीत झाली. मात्र स्वातंत्र्यवीर सावरकर हेच इंडिया हाऊस मध्ये येणाऱ्या सर्व भारतीय तरुण विद्यार्थ्यांच्या आकर्षणाचे केंद्र होते. जून १९०६ ते जुलै १९०९ अशी तीन वर्षे स्वातंत्र्यवीर सावरकर या वास्तूत राहिले. या काळात त्यांनी आपले कायद्याचे शिक्षण (Barrister) लंडनच्या ग्रेज इन (Gray’s Inn) या महाविदयालयातून पूर्ण केले. India House building now in Maharashtra’s possession

ऑक्टोबर १९०६ मध्ये, त्यावेळी वकिली करत असलेल्या महात्मा गांधी यांनी इंडिया हाऊसला भेट दिली होती आणि तिथे त्यांची स्वातंत्र्यवीर सावरकरांबरोबर गाठभेट देखील झाली होती. १९०९ मध्ये, इंडिया हाऊसचे सदस्य असलेल्या मदन लाल धिंग्रा यांनी भारताच्या परराष्ट्र सचिवांचे राजकीय सहाय्यक सर डब्ल्यू.एच. कर्झन वायली याची हत्या केली आणि ब्रिटिश सरकारची वक्रदृष्टी इंडिया हाऊसवर पडली. India House building now in Maharashtra’s possession

स्कॉटलंड यार्ड पोलिसांचा ससेमीरा मागे लागल्यामुळे या तरुण क्रांतिकारक मंडळींची पांगापांग झाली. पुढे १९१० साली स्वातंत्र्यवीर सावरकरांना. नाशिकच्या कलेक्टर जॅक्सनच्या खुनासाठी क्रांतिकारक अनंत कान्हेरे यांना पिस्तूल पुरवल्याच्या आरोपावरून लंडनमध्ये अटक झाली आणि इंडिया हाऊसमधील स्वातंत्र्य चळवळचे सगळे काम थंडावत गेले. आज हे इंडिया हाऊस खाजगी मालकीच्या सदनिकांची वास्तू आहे. मात्र त्याच्या बाहेर स्वातंत्र्यवीर सावरकरांच्या त्या वास्तूतील निवासाचा फलक लावलेला आहे. “इंडिया हाऊस” हा आमच्यासाठी ऐतिहासिक ठेवा व वारसा आहे. अनेक क्रांतिकारकांच्या विशेषतः स्वातंत्र्यवीर विनायक दामोदर यांच्या पदस्पर्शाने आणि वास्तव्याने पावन झालेली ती वास्तू आहे. आपल्या ऐतिहासिक वारशाचे जतन करणे हे आपले कर्तव्य मानणारे महायुती सरकार आज महाराष्ट्रात सत्तेवर असल्यामुळे… ही वास्तू अधिग्रहित करून त्याचे स्मारक म्हणून जतन करण्यासाठी आपली वचनबद्धता दाखवणाऱ्या महायुती सरकारचे मनःपूर्वक अभिनंदन करावेच लागेल. India House building now in Maharashtra’s possession